پدیده زبان در جوامع انسانی به دو صورت گفتاری(صحبت کردن و گوش دادن)و نوشتاری(خواندن و نوشتن)در امر ارتباط و ارسال یا دریافت پیام و  یا ایفای دیگر نقش های زبان به کار گرفته می شود.این چهار رکن را مهارت های زبانی گویند.در تقسیم بندی دیگر دو مهارت صحبت کردن و نوشتن”مهارت های تولیدی”و گوش دادن و خواندن”مهارت های ادراکی”یا دریافت زبان خوانده می شوند.

ارتباط چندجانبه مهارت های زبانی باید مارا برای انتخاب روش تدریس و ارزشیابی فعالیتهای تدریس – یادگیری که به رابطه این 4 مهارت و زنجیره ی بین آنها توجه داشته باشد سوق میدهد.

مهارت اول:گوش دادن

باوجود عدم توجه کافی به این مهارت زبانی باید دانست فرآیند یاددهی- یادگیری ،بدون توجه کافی به پرورش مهارت گوش دادن به میزان موفقیت مطلوب نخواهد رسید .در یادگیری زبان اول گوش دادن اولین مهارت زبانی است که آموخته می شود. همه ی ما قبل از صحبت کردن ،گوش دادن را آموخته ایم و سپس صحبت کردن، خواندن و نوشتن را یاد گرفته ایم .

الته تفاوتی که بین شنیدن و گوش دادن وجود دارد این است که شنیدن امری طبیعی بوده و نیاز به یادگیری ندارد ولی گوش دادن مهارتی است که نیازمند یادگیری می باشد. در واقع ،شنیدن ،فعالیتی زیستی (جسمی) و گوش دادن فرآیندی ذهنی است.

چهار مرحله ی متوالی گوش دادن شامل : 1-شنیدن 2-دقت و تمرکز مداوم حواس 3-درک و فهم پیام

4- تعبیر پیام: پردازش و جذب نهایی منظور گوینده انجام این مراحل منجر به عکس العمل مناسب در برابر شنیده ها می شود. بدیهی است دو مرحله ی اول بیشتر با خصوصیات زیستی-روانی شنونده در ارتباط است مثل دارابودن دستگاه شنوایی سالم و انگیزه ای کافی،جهت دقت و تمرکز حواس

اما مرحله ی سوم و چهارم (یعنی) توانایی دریافت پیام و تعبیرآن به مهارت های فراوان و تجربه کافی از موقعیت اجتماعی ارتباط بستگی دارد.

بدین ترتیب اگر شنونده پیام های گوینده را به خوبی بشنود و دقت کافی هم داشته باشدولی به زبا ن او تسلط نداشته باشد،دریافت پیام صورت نمیگیرد و هم چنین اگر به آن زبان مسلط هم باشد ولی پیام ها در درک ذهنی او نباشد تعبیر درست پیام صورت نمی گیرد.از طرفی اگر شنونده در ک صحیحی از زبان و موقعیت اجتماعی ارتباط نداشته باشد در تعبیر صحیح پیام عاجز می ماند.

گوش دادن به عوامل زیادی نیاز دارد: 1-عوامل برون فردی- مثل صدای رسای گوینده ،لهجه ی گوینده ،محتوای مطلب ،رسانه (شخص، رادیو -و..) سرعت و سر و صدای محیط 2-عوامل درون فردی-شامل سلامت ذهنی و جسمی شنونده ،اطلاعات و تجربیات قبلی وی و بینش شنونده نسبت به گوینده. آنچه موجب افزایش دقت و توجه دانش آموز به مطالب بیان شده می شود نگرش مثبت او به معلم و موضوع است .

در این بین باید به این نکته توجه داشت که به کمک چک لیست می توان ،کیفیت گوش دادن را به کمیت تبدیل کرد .

چند توصیه به معلمان :هنگام سخن گفتن برای جلب توجه از فرمان های تحکم آمیز و البته دوستانه استفاده کنید:مانند(خوب دقت کنید! این مطلب را جدی بگیرید! این نکته بسیار مهم است!…)

*گاهی هنگام سخن گفتن از اصل غافلگیری استفاده کنید.

*برای جلب توجه ،گاه به گاه ،از جمع یا شخص خاصی سئوال هایی بپرسید. *به منظور ایجاد آمادگی بیشتر در دانش آموزان برای شنیدن ،فضای کلاس را با حرکت دادن دانش آموزان یا بیان لطیفه یا مطلبی خنده دار ،تغییر دهید (تغییر موقعیت آموزشی) *-هنگام ارائه ی متون آموزشی،از محرک های ناهمانند استفاده کنید. -*به دانش آموزان کمک کنید هدف از گوش دادن را بفهمند.

مهارت دوم-:سخن گفتن

سخن گفتن در زبان آموزی کی از پیچیده ترین  این مهارت هاست زیرا فرد باید به نظام های آوایی صرفی نحوی معنایی و کلامی به اندازه ی کافی تسلط کافی داشته باشد تا با برقراری ارتباط شفاهی پیامی موجود در ذهن را به شنونده منتقل کند.

دو مرحله گفتار:

اول: برنامه ریزی:یعنی ایجاد پیام در ذهن و سازماندهی آن . دوم:اجرا:یعنی تبدیل معنایی ذهنی به آوا ،و تولید گفتار.

گفتار انواع متفاوتی دارد: 1- تکرار آواهایی که شنیده می شوند. 2- حفظ و سپس بازگو کردن شعرها گفتگوها و عبارت ها. 3- بیان مطلبی برای رساندن پیامی و صحبت کردن در زمینه ای خاص مثل سخنرانی. 4- گفتار فعال در آن گوینده با شنونده در تعامل است

مهارت سوم:خواندن

خواندن در زبان آموزی در کنار مهارت شنیدن ، یکی دیگر از مهارت های ادراکی و دریافتی به حساب می آید و لازم است که زبان آموز علائم نوشتاری اعم از حرف ها،واژه ها و جمله ها را باز شناسد و پیامی را که از کنار هم قرار گرفتن این عناصر حاصل می شوند درک کند.

تاکید در مراحل اول آموزش ،بردرک ارتباط بین حرفها با هم که واژه را پدید می آورند و دوم درک ارتباط بین واژه ها و عناصر سازنده ی جمله و معنایی که از روابط بین این عناصر به دست می آید،حائز اهمیت است.

درسنت آموزش زبان ،به مهارت خواندن بیش تر از مهارت های دیگر توجه می شود.  این مهارت علاوه بر تلفظ صحیح کلمه ها و آهنگ درست جمله ،مستلزم بازشناسی معنی بوده و با تجربه ی قبلی خواننده مرتبط است.

برخی از متخصصان آموزش بر این باورند که در مرحله ی اول خواندن ،یادگیری پیوند حرف و صداست و زبان آموز زمانی می تواند متن را بخواند که این پیوند ها را بیاموزد. این مرحله (کشف رمز )نام دارد به دست آوردن مفهوم از متن نوشتاری است.بنابراین،باید براستخراج معنا و مفهوم تاکید بیش تری شود و این امر در برنامه ی آموزشی مورد توجه قرار گیرد .برخی دیگر مرحله ی سومی قائل هستندو آن ، تفسیر مفهوم استخراج شده است . آن ها معتقدند ، خواندن انتقادی و دیگر روندهای پیچیده نیز باید در برنامه ی آموزشی گنجانده شود. اهمیت خواندن در این دوره ی آموزشی از آن جهت است که زبان آموز با خواندن کتاب مجله و روز نامه می تواند ،به ارزشها،سنتها میراث فرهنگی پی ببرد.

توصیه ها یی برای تقویت مهارت خواندن -*آموزش خواندن را از زمانی آغاز کنید که فراگیران قادر به تلفظ صحیح هر کلمه که می شنوند بوده ومعنی آن را بدانند. -*با تمرین و تکرار دانش آموزان را عادت دهید که هنگام خواندن، شکل کلی کلمه را بخوانند و چشم آن ها روی اجزای کلمه مکث نکند. -*فراگیران را عادت دهیدکه هنگام خواندن کلمه ها،به معنی ومفهوم آنچه می خوانند ،توجه کنند. -*فراگیران را عادت دهیدکه هنگام خواندن، دایره ی دید خود را روی کلمه های بعدی آن جمله نیز گسترش دهندتا ارتباط کلمه های یک عبارت با مکث های نا به جا قطع نشود.

مهارت چهارم:نوشتن

مهارت نوشتن ،مهارت چهارم در زبان آموزی است که در کنارگفتار مهارتی تولیدی را تشکیل میدهد که عبارت است از : (انتقال پیام از طریق نشانه های مکتوب ) یعنی فرد باید قادر باشد با استفاده از واژه هایی که در اختیار دارد،با دیگران ( خواننده) ارتباط کتبی برقرار کندو پیامی را که در ذهن دارد،به خواننده انتقال دهد.

5 مرحله نوشتن :1.*انتخاب پیام تنظیم و سازماندهی پیام در قالب زبان

2.روی کاغذ آوردن پیام

3.بازبینی و انجام اصلاحات لازم * که در مراحل پیشرفته ،نوعی آفرینش و خلاقیت است ،به طوری که ابتدا نویسنده در ذهن خود اندیشه یا پیامی را خلق می کند و سپس آن رادر قالب زبان (البته به شکل مکتوب ) می آفریند.

برای یادگیری بهتر نوشتن موارد زیر روند مثال مناسبی را برای آموزش این مهارت فراهم می آورد

املا نویسی هدف:تقویت درست نویسی کلمه ها *معلم متنی را از قبل تهیه می کند و به صورت شفاهی به زبان آموز می گوید تا آن را با املای درست بنویسد و سپس آن را تصحیح می کند.

این تمرین را به روش دیگر ی در سه مرحله می توان انجام داد

• متن را سریع برای زبان آموزان می خواند و آنها فقط گوش می دهند تا با مفهوم آن آشنا شوند.
• معلم متن را آهسته تر می خواند و زبان آموزان هر چه را برداشت می کنند،می نویسند. مرحله ی
• معلم دوباره متن را با سرعت مرحله ی اول می خواند و زبان آموزان فرصت دارند تا آنچه را که نوشته اند،بازبینی و اصلاح کنند.

ساده نویسی هدف:کوتاه کردن جمله های بلند معلم جمله ی نسبتا بلندی را با زبان آموز می دهد و از او می خواهد،با حداقل کلمه ها و به طور ساده ،همان مفهوم را بنویسد. برای مثال : از این که شما را امروز دیدم،احساس خوش حالی به من دست داد.در مقابل از دیدن شما خوش حالم.

نکته :می توان فعلهای طولانی را نیز کوتاه کرد. مثل :مورد ستایش قرار دادن = ستودن.

منابع 1-مجله رشد آموزش ابتدایی (مقاله ای از دکتر حسن ذوالفقاری) 2-روش تدریس زبان فارسی ( دکتر بهمن زندی) 3-کتاب معلم (راهنمای تدریس فارسی اول)​